Balaca Kuprinin atası vəbadan öləndə gələcək yazıçının bir yaşı vardı. Vaxtilə cah-calallı ailə yoxsul vəziyyətə düşmüşdü. Penza əyalətində əlində qalan kiçik əkin sahəsi ilə üç yetimi saxlamaq qeyri-mümkün idi. Odur ki, anası 1874-cü ildə onu götürüb pansionata – Dul evinə köçür. Daha əvvəl isə iki böyük qızını dövlət hesabına qapalı məktəbə vermişdi. Ailə artıq öz-özünü saxlaya bilmirdi. Get-gedə vəziyyətin ağırlaşdığını görən ana oğlunu Razumovski Yetimlər evinə verir. Özü isə ömrünün sonunadək bir daha evinə qayıda bilmir. Dul evində yaşayır. Gələcək yazıçı məhrumiyyətlər və onun doğurduğu xəcalət içində böyüyürdü. Hər tərəfdə kobudluq, rəhimsizlik, qəddarlıq və biganəlik hökm sürürdü. Hələ ki, məhəbbət adına heç nə yox idi. Gələcəkdə böyük məhəbbəti, qızğın eşqi tərənnüm edəcək yazıçının bu gün gördüyü hələ ki, yalnız qəddarlıq idi; gələcək yazıçı yoxsulluğun qılınc kimi kəsib doğradığı yaralı ürək gəzdirirdi. 12 yaĢında anası onu hərbi məktəbə düzəldir. Kadet məktəbində oxuyandan öz imkanlı yoldaĢlarının qarĢısında anasının evsizliyinə və kasıblığına görə xəcalət çəkir, sirrini-dərdini heç kimə açmırdı. Əslində isə anası Lyubov Kulunçakova (1840-1910) yazıçı üçün ömrü boyu tükənməz qürur mənbəyi idi. O, qədim tatar əsilzadəsi Kulunçakovların qızı idi. Knyaz Kulunçak Qasım xanın əyanlarından idi. XV əsrdə Rusa pənah gətirmiş, pravoslavlığı qəbul etmiĢ, çox varlı adam kimi şöhrət tapmışdı. Rusların içində Kollontay şəklinə düĢən türk familiyası da əslində kulun+tay (day, at) sözündən yaranmıĢdır. Artıq XVII əsrin II yarısında Penza vilayətinin Narovçat rayonunda Kuprinin babası Knyaz Klunçakovun mülk və torpaqlara sahib olduğu görünür. Ailə söhbətlərinə görə isə ata-babaları öz kefçilliyi və qayğısız həyatı ilə ətrafda ad çıxarmıĢdı. Bu səbəbdən də böyük sərvət ildən-ilə azalıb gedirdi. Ġndi Penza vilayətindəki qədim Narovçat və ya o zaman deyildiyi kimi, Naruçat XIII-XV əsrlərdə Qızıl Ordanın əsas Ģəhərlərindən sayılırdı; Ulus MukĢa adlanan tatar xanlığının mərkəzi idi. Bu ad Ģəhərin üzərində yerləĢdiyi MukĢa və ya MokĢa çayının adı ilə bağlıdır. Bu torpaqdakı tatarlar da MokĢa tatarları adlanırlar. 1313- 1367-ci illərdə Qızıl Ordanın sikkələri burada kəsilirdi (Müasir ruslar bu pulu özlərinin ilk pulları hesab edirlər. Qızıl pullar türkcə "tenka, denqa", mis pullar "pul, pulo" adlanırdı. Tarixçi Karamzinin və baĢqa nüfuzlu tədqiqatçıların göstərdiyi kimi, hər iki üzü tatar yazısı ilə yazılırdı). Bu zaman Narovçatın ən geniĢ yayılmıĢ adı MukĢa idi. XV əsrdən Rus dövlətinə daxil edilmiĢdi: Kazan xanlığı iĢğal olunandan (1552) sonra mukĢalı tatarların xristianlaĢdırılması xüsusi vüsət alır, tatarları silah və ağır vergilər gücünə xristianlaşdırmağa başlayırlar. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Narovçatda məscid, hamam, kərpic evlərin qalıqları, müsəlman məzar-sərdabələri aĢkar olunmuĢdu. Kuprin burada Penza quberniyasının Narovçat Ģəhərində 1870-ci ilin 26 avqustunda məmur ailəsində anadan olmuĢdu. Kuprin anasına pərəstiĢ edirdi. Lakin onun yoxsulluğuna və baĢqa adamların qarĢısında alçalmasına dözə bilmir, alıĢmır, utanır, əzab çəkirdi; heç vaxt bu təhqiri unutmurdu. Türk xanının qızı olan ananın isə böyük arzuları var idi; ana oğlunun təminatlı gələcəyi üçün çox fikir çəkirdi. Oğluna hərbi məktəbə daxil olması üçün göz yaĢları içində yalvarırdı. Bütün uĢaqlıq və gəncliyinin bu ağır təəssüratları "Kadetlər", "Ġgid qaçqınlar", "Yunkerlər", "Müqəddəs yalan" əsərlərində əks olunmuĢdu. Odur ki, ondan haradasa və nə vaxt tərcümeyi-hal tələb etdikdə yarızarafat tərzində: "Bütün əsərlərim tərcümeyi-halımdır", – cavabını verirdi. Kuprin onu zabit görmək istəyən anasının ümidlərini alt-üst edir. BaĢ ġtab Akademiyasına imtahanlar ərəfəsində istefa verir və sərgərdan həyata baĢlayır. Məqsədi ədəbiyyatla ciddi məĢğul olmaq idi. UĢaqlıq və yeniyetməlik illərinin məhrumiyyətləri və sıxıntıları gələcək yazıçıya lazım olan həyat materialını vermiĢdi. Həmin illərin acı güzəranı, yoxsulluq onda baĢqalarının dərdlərinə diqqət və qayğı, zəiflərə acıma, kimsəsizə, arxasıza ülfət, mərhəmət hissləri tərbiyə etməkdə idi. Uğursuzluqlar isə hələ ki, onu izləməkdə idi. Akademiyaya girə bilməməsi, böhtanlar, iftiralar, daim onu izləyən, yaxasından yapıĢan yoxsulluq həyatın rəzalətlərini böyüdür, ədaləti itirirdi. Kuprin özündə olan yazıçılıq istedadının anasından gəldiyini hər zaman, hər yerdə inadla qeyd edirdi. Anasından ona irsən incə, kövrək hisslər, canlı müĢahidələr və emosionallıq (o, bunu "əsil tatar naturası" adlandırırdı) gəlmiĢdi. Ana nənəsindən hələ uĢaqkən gözəl əfsanələr, sehrli nağıllar, tarixi əhvalatlar eĢitmiĢdi. Bunlar onun ġərq mövzusunda yazdığı gələcək əsərləri doğuracaqdı. Sirli-sehrli, nağılvari əsərlər, lakin qüdrətli, müdrik, fəlsəfi əsərləri bu uĢaqlıq nağıllarından yaranacaqdı. ġərqə məxsus cəsurluq, fədakarlıq öz növbəsində alicənablıq, güclü, nəĢəli məhəbbət, hər yerdə ədalət simasında çıxıĢ edən Allah hər Ģeyi eĢidən və görən Allahın xofu olan əsərlər meydana çıxacaqdı. Yazıçı A.Kuprinin nə qədər qəribə olsa da ġərq sevgisi, türk ehtirası, türk mədəniyyətinə ehtiramı, cazibəsi və s. onun "anam tatar knyazı Kulunçak xan nəslindəndir" – harayı ilə bir doğmuĢdur. Bütün ömrü boyu öz əslinin tatar xanlarından gəldiyini qürurla qeyd edir, həm də bu soyadının kulunçak, kulun, dayça mənasını da əlüstü göstərirdi. Müasirlərinin xatirələrinə görə, tatar araqçını qoyur, ümumiyyətlə, ġərqi görkəmdə gəzir, özünün paytaxtda qəribə görünən baĢdan-ayağa türk paltarı ilə hər kəsi heyrətləndirirdi. Varlanandan sonra əsil türk ağası kimi ianə, sədəqə verməsi, türk sözlərini danıĢığında çoxaltması və s. ilə yanaĢı, ailə məktublarını da "Ġsgəndər" imzalayırdı. Beləliklə, öz Aleksandr xristian adının Ģərq variantını təxəllüs kimi iĢlədirdi. Kuprinin ġərqə, türk həyatına bəslədiyi sonsuz maraq yaradıcılıq xəttinə də təsir edib keçə bilirdi. Bu maraq və aludəlik onun Ģərq ruhu hakim olan "Sulamif", "Süleyman peyğəmbərin ulduzları", "Qismət" (əsli "Kismet"), "Kırım", "Məcid", "Nargilə qolbağ", "Ġstintaq", "Gecə növbəsi" əsərlərində uğurlu türk obrazları yaratmasına kömək etmiĢdir. Eləcə də "Təkbətək" əsərində yaratdığı Bek-Ağamalov surəti Ģərq xarakterli-doğrucul, ləyaqətli bir obraz olaraq hər biri ayrıca bitkin psixoloji məzmun saxlayan insanlardır. Kuprin təĢəxxüslü Bek-Ağamalov simasında uğurla Qafqazlı zabit obrazı yaratmıĢdı. Həm də surətlərlə bərabər, estetikliyi, öz ibtidailiyi ilə ilahi gözəllik yaradan adətlər, mərasimlər təsvir edir. Türk həyat tərzini Kuprin qeyri-adi dəqiqliklə, yaddaqalan, eləcə də parlaq boyalarla nəqĢ edir. "Nargilə bilərzik" kimi məĢhur əsərindəki qız – bu Ģərqli, çəkik tatar gözlü qız, hətta öz kübar, ağayana görünüĢlü bacısından da daha güclü marağa və sevgilərə səbəb olur. Kuprinin istifadə etdiyi Ģərq sözləri onun əsərlərinə ətir, diri ruh gətirir, hadisələrə və təsvirə parlaq, xariqə rənglər, boyalar əlavə edir. Yazıçı "Ġstintaq" əsərində böyük məhəbbətlə bədbəxt türk obrazı yaratmıĢdı; burada məhkumun və müstəntiqin tərsliyinin və inadının buzunu ikincinin birinciyə onun ana dilindən tez tapıb iĢlətdiyi doğma və əziz olan "Allah" və "ana" sözləri qırıb əridə bilir. Əsgər rus silistini, cəzanı, kazarma məhkumluğunu unudur; mərhəmətə və ədalətə ümid bağlayır. Bu əziz kəlmələrin eĢqinə Kuprin hekayədə ustalıqla psixoloji situasiya yaradır. Ġstintaqı aparan zabit (Kozlovski) özü istəməsə də qələbə çalır. Zabit birinci ildir ki, elə türk əsgərin özü kimi qulluğa baĢlamıĢdı. Əslində o, vicdanlı adamdır, amma iĢin sonunu fikirləĢmədən cidd-cəhdlə psixoloji istintaq aparır. Əsgərlə ümumi dil tapmaq naminə hətta rus dilində danıĢmasına baxmayaraq, cümlələrin qrammatik quruluĢunu türk dilinə uyğunlaĢdırmağa çalıĢır. Müstəntiq zabit öz peĢəsinə aludəliklə elə uzağa gedir ki, tatar əsgərin yadına "ana"nı, "Allah"ı salır. Beləliklə, rus dilində zorla danıĢan tatar əsgər bu yad mühitə "ana" kəlməsi ilə onun min verstlərlə uzaqda qoyub gəldiyi isti, mehriban varlığın adını eĢitməklə "təslim olur"; oğurluq etməkdə günahlandırılan bədbəxt tatar indiyədək sussa da, zabitin təsadüfən tapıb iĢlətdiyi doğma "ana" sözü onu hipnoz edir, "dilini açır" və nəhayət, onu məhv edir. O beləliklə bəlkə də etmədiyi oğurluğu və onun cəzasını bu Ģirin və qərib kəlmənin təsiri altında çiyinlərinə götürür və o, ağır cəzaya məhkum edilir. "Ana" sözündən axan nur və Ģəfqət müstəntiqin də gözlərini açır, o da etdiyi qəbahəti anlayır, tatar əsgərin doğma dilində "ana" kəlməsini iĢlədib, onu bədbəxt etməsinə təəssüflənir. Balaca adamların, həyatın mağmın qoyduğu adamların təsviri Kuprin qələmi ilə çox uğurlu aparılır. Kuprin belə adamlara qarĢı həssasdır, sanki öz bəlalı taleyini nəql edir. Həqiqətən öz dediyi kimi, Ģöhrət, pul, ad-san onu tapanacan sərgərdanlıq etmiĢdi: çilingər, çapçı, əkinçi iĢləmiĢ, tütün satmıĢ, Azovda sirkdə çalıĢmıĢ, aktyor olmuĢdu. Onun-bunun yanında, dost-tanıĢın evində qabırğa qonaq kimi günlərini keçirən Kuprin birdən-birə varlı bir qızla üzləĢir. Qızın da qəribə taleyi vardı, qanunsuz doğulmuĢdu. Anası onu aparıb qundaqda varlı, lakin Allah adamı olan Marya Davıdovanın qapısına qoymuĢdu. Davıdova yaĢlı, varlı qadın idi, "Mir bojiy" jurnalını çıxarırdı, özünün də uĢaqları var idi. Lakin bu tapdıq qızı övladlığa götürəndən sonra öz uĢaqları bir-birinin ardınca tələf olur, götürülmə qızın ayağı düĢmür sanki bu evə. Sonda bütün uĢaqlar öldüyünə görə yeganə varis bu qız olur. Bu qız olduqca Ģən, qayğısız bir qız idi. Onu hələ də "Musya" çağırırdılar. Hər kəs onun kimi Ģaqqıldayıb gülə bilmirdi. 1902-ci ildə evlənirlər. Onun ayağı yazıçıya düĢür. Kuprin varlanır. Özü də necə? Təkəbbürlü bir ağaya çevrilir və onsuz da kiçik kiĢmiĢi tatar gözlərini qıyaraq təĢəxxüs satır. Yazıçı Belozerskaya-Bulqakova da həmin günləri xatırlayaraq yazırdı: Mən Kuprinə, onun sevimli üzünə yaĢlı tatarlara məxsus sevimli çöhrəsinə acgözlüklə tamaĢa edirdim. Kuprin elə özü də addımbaĢı acı olduğundan çoxlarının yan ötdüyü tarixi həqiqətə iĢarə edirdi: "Burada hər bir rusun damarlarında axan köçəri monqol qanı özünü göstərmirmi?" Dostu Ġvan Bunin onun yaradıcılığına sonsuz rəğbətini və eyni zamanda həsədini elə də məharətlə gizlədə bilməyərək ona həsr etdiyi "Kuprin" yazısında göstərirdi: "Onda xariqüladə keyfiyyətlər, qeyri-adi dərəcədə özünü göstərən, nəyə desən dəyən cazibə və nə qədər də tatar xasiyyətləri var idi?! Anası tatar familiyalı knyaginya idi, həmiĢə də görürdüm ki, Aleksandr Ġvanoviç özünün tatar qanı ilə çox öyünür. ġöhrətin zirvəsində olduğu vaxtlar, yadımdadır ki, rəngli tübeteyka geyir və qonaqlıqda, eləcə də restoranda elə ağayana otururdu ki, elə bil əsil xan idi. Qəzetjurnal naĢirləri onun dalınca qaçıĢırdılar və yazıq-yazıq yalvarırdılar ki, min-iki min avans götürsün, yalnız söz versin ki, onları unutmayacaq. O isə ətli, yastı üzlü, ağır adam, astaca türkcə fısıldayırdı: – Qet"... (6, s.252-253). Elə dostu Buninlə küsüĢməyi də bu həssas nöqtədən baĢlayır, birinci arvadı Kuprina – Ġordanskaya xatırlayır: Kuprinin ana tərəfdən tatar xanı nəslindən olmasını, dönə-dönə eĢidən yazıçı Bunin daha dözə bilmədi. – Bəli, Aleksandr Ġvanoviç, yalnız anası tərəfdən zadəgandır, – dedikdə Kuprin bərk tutuldu və masanın üstündəki gümüĢ çay qaĢığını götürüb, dinməzcə onu sıxdı, əzib yumruladı, onu otağın bir küncünə tulladı (23, c.233). Aleksandr Kuprin yaddaĢlarda və həm də torpağın köksündə möhür kimi qalan bu izlər haqqında 29 dekabr 1901-ci il tarixli məktubunda A.P.Çexova yazırdı: "Yaltadan getdikdə mən Ryazan quberniyası meĢələrinə düĢdüm. Orada heyrətamiz adlarından tatar, hətta poloves qədimliyi ətri gələn yerlərdə torpaqölçən iĢlədim". Eyni hörmət və məhəbbətlə əski Qara Dəniz boylarının türk tarixinə iĢarə ilə: - Bizim sanatoriya çiçəkləmiĢ armud, alma, badam və ərik ağaclarının ağ dalğalarında itib batmıĢdır. Deyirlər, bu torpaqların keçmiĢ sakinləri çərkəzlərin dilində bu cazibədar sahil kəndinin adı – Ağ gəlin" olmuĢdur. Necə əziz, necə dəqiq addır! Belə ki, bu addan padĢah Süleymanın "Nəğmələr nəğməsi"ndən birbaĢa axıb süzülən ġərq poeziyasının koloritli dilinin ətri gəlir, – deyə Kuprin yazırdı. Kuprinin ilk evliliyi uzun çəkmir. Çox keçmir ki, o, evdə arvadının köməkçisi iĢləyən yeniyetmə alman qızına vurulur. Qızın isə bu div enerjili və həyat qədər maraqlı kiĢidən ötrü ürəyi gedirdi. Bu alman qızı yazıçı Mamin-Sibiryakın baldızı idi. Kuprinin evinə dayə kimi xidmətə götürülmüĢdü. Gizli, həm də göz qabağında olan "oyunlar"ın üstü açılır, aĢkar olur. Nəhayət, 1907-ci ildə Kuprin bu qızla nigah bağlayır. Əvvəlki əhli-kef qadınından fərqli olaraq bu xanım ömrünün sonunadək bir mehriban dayə kimi daim Kuprinin nazıyla oynayır, ona əsil qadın olur. ...Kuprin oktyabr inqilabından qorxuya düĢüb, 1919-cu ildə xaricə qaçdı. Fransada yaĢadı. Lakin evdən ötrü bərk xiffət edirdi. Nisgil və qübar içində 18 il yaĢadığı bu qübar onu geriyə dönməyə məcbur etdi. Geri dönmə cəsarətinin ona baha baĢa gələcəyi ehtimalını da duyurdu. Amma sağlam canını itirmiĢdi artıq. Beyninə qan sızmıĢdı. Daha itiriləcəyindən qorxduğu baĢı da qalmamıĢdı. O öz evinin içində ölmək istəyirdi. XahiĢi dərhal qəbul olundu. Onu Moskvada təntənəli qəbul etdilər. Lakin nə danıĢmağa dili, nə də fikirləĢməyə beyni var idi. Amma ölməyə Vətən yaxĢı, – deyiblər. Ürək bu sevgiylə çırpınırdı. 1937-ci ilin mayında Rusiyaya dönən yazıçı 1938-ci ilin avqustunda bu dünyaya gözlərini yumdu.